Türkiyede ki Akarsu Şekilleri

 Akarsular nemli ve yarı kurak bölgelerde etkili olan dış kuvvettir. İç kuvvetlerin oluşturduğu yeryüzü

şekillerini aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla biçimlendiren önemli bir dış kuvvettir. 

Ülkemizde Akarsu şekilleri çok yaygındır.

Ülkemizde çok sık bir akarsu ağı vardır. Ülkemizin yüksek ve engebeli olması, akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetlerini arttırmıştır. Buna bağlı olarak da ülkemiz yer şekilleri çeşitliliği bakımından zenginleşmiş ve oldukça engebeli bir hal almıştır. 

TÜRKİYE’DE AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

1)Vadiler:   

a) Çentik(V) Vadi 

b) Boğaz(yarma) Vadi 

c) Kanyon Vadi 

d) Tabanlı Vadi 

e) Yayvan(yatık yamaçlı) Vadi

VADİ

Akarsuyun kaynağından döküldüğü yere kadar uzanan ve devamlı inişi bulunan çukurluklara denir. Derine aşındırmayla akarsuların içine yerleştikleri oluklardır. 

Çentik Vadi

Genellikle akarsuların yukarı çığırlarında, derine aşındırmanın fazla olduğu sert tabakalar içinde oluşan vadilerdir. Profili V şeklindedir. Kuzey Anadolu Dağları, Toroslar, Doğu Anadolu’ da yaygındır.

Boğaz Vadi

İki düzlük arasındaki dağ sırasını (sert kütlenin) akarsular tarafından derin bir şekilde enine yarılması ile oluşan vadilerdir. Yarma vadi de denir. Profili U şeklindedir. Karasu ırmağının geçtiği yerlerde sık rastlanır. Dağları enine yardığı için ulaşım bakımından önemlidir.

Kanyon Vadi

Kurak ve yarı kurak bölgelerdeki yatay yapılı karstik arazilerde taşların akarsular tarafından çözünmesi ve aşındırılması sonucunda oluşmuş derin vadilerdir. Bu yüzden profili “ U” şeklinde olan çok dik yamaçlı vadiler oluşur. Bu tür vadiler ülkemizde Toroslar üzerinde yaygındır.

Tabanlı vadi (Olgun Vadi)

Akarsuyun yatak eğimi ve derine aşındırma azalınca, yana aşındırmayla (su miktarı fazla eğim azdır) bu tür vadiler oluşur. Ülkemizde Ege ovalarında yaygındır. Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir. Vadi tabanı ova özelliği kazanır. Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder.

Yayvan Vadi

Akarsuyun aşağı çığırında eğim azaldığından derinlemesine aşındırma azalır ya da durur. Yana aşındırma ile vadi yamaçlarının aşınıp yatıklaştığı ve biriktirmenin ön plana geçtiği vadilerdir. Bu tip vadiler ülkemizde İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu’da yaygındır.

Menderes (Büklüm)

Akarsu eğimi azaldığında sağa sola düzenli büklümler yaparak akar. Akarsu yatağındaki bu büklümlere menderes denir. Mendereslerde aşınma yanında biriktirmede vardır. Aşınma kısmına “çarpak”; biriktirme kısmına “yığınak” denir. Ülkemizde en iyi menderesler Ege akarsularında görülür.

Şelaleler ve Dev kazanı

Dağlık alanlardaki akarsuların yataklarında aşınmaya farklı direnç gösteren tabakalar olmasından dolayı basamaklar oluşur ve akarsular bu basamaklardan düşerek akar. Küçük akarsuların oluşturduğu böyle yerlere çağlayan, büyük akarsuların oluşturduğu böyle yerlere de çavlan denir. Akarsuların çağlayanlar yaparak döküldüğü yerlerde aşınma sonucu oluşmuş çukurluklara da dev kazanı denir. 

ÜLKEMİZDEKİ ŞELALELER

Tortum Şelalesi (Erzurum) 

Muradiye Şelalesi (Van)

Düden Şelalesi (Antalya),Manavgat Şelalesi (Antalya)

Kurşunlu Şelalesi (Antalya) 

Göldere Şelalesi (Kastamonu) 

Ilısu Şelalesi (Mersin) 

Ohtamış Şelalesi (Ordu)

Tatlıca Takım Şelaleleri (Sinop) 

Çır Şelalesi (Bingöl)

Peribacaları

Sel sularının volkanik tüflerden oluşan araziyi aşındırması sonucunda oluşmuşlardır. Turistik bakımdan önemli olan peribacaları Kapadokya yöremizde yaygındır.

Kırgıbayır (Badlans)

Sel sularının kurak ve yarı kurak alanlarda bitki örtüsünden yoksun yamaçlardaki kolay aşınabilen

Kil, marn, volkanik tüf gibi maddeleri oyarak oluşturdukları küçük çaplı yarıntılardır. Ülkemizde İç Anadolu, İç Batı Anadolu, Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde görülür.

Peneplen(yontukdüz)

Akarsuların ve diğer dış kuvvetlerin etkisi ile arazinin aşındırılarak deniz seviyesine yaklaştırılmasına denir. Bu araziler deniz seviyesine yaklaşmış hafif engebeli düzlüklerdir.

TÜRKİYE’DE AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

Deltalar

Akarsuların taşıdıkları alüvyonları döküldükleri deniz ya da gölün sığ kesimlerinde biriktirmesi sonucu deltalar oluşmuştur. Akarsuların en yaygın biriktirme şeklidir. (Bafra, Çarşamba, Göksu)

Seki (Taraça, Teras)

Yatağına alüvyon yığmış bir akarsu, bulunduğu arazinin yükselmesi ya da döküldüğü seviyenin alçalması sonucunda yeniden canlanır ve yatağını derinleştirmeye başlar. Bu derinleştirme sonucu eski vadi tabanı yukarıda bir basamak halinde kalır. Buna seki denir. 

Birikinti konisi ve birikinti yelpazesi

Eğimli yamaçlardan inen akarsuların, taşıdığı alüvyonları yamacın eteğinde biriktirmesi ile oluşurlar. Kum boyutundaki ince malzemeleri taşıyan ve geniş alanlara yayılan akarsular birikinti yelpazesi, çok iri malzeme taşıyan akarsuların ovalara ve tektonik oluklara açıldıkları yerlerde birikinti konileri oluşur. Konilerin eğimi daha fazla, oluşturan malzeme daha iridir. Bu yer şekilleri her bölgemizde görülür. Erzurum, Erzincan, Konya ovalarında birikinti konileri ve yelpazeleri görülür.

Dağ eteği ovaları

Dağların eteklerinde birikinti yelpazelerinin birbiriyle birleşmesi sonucunda az eğimli olan dağ eteği ovaları oluşur. Örneğin Bursa ovasının güney kesimi bu şekilde oluşmuştur. Ayrıca Bozdağlar’ın ve Aydın Dağları’nın Gediz ve Büyük Menderes havzalarına bakan yamaçlarında görülürler. 

Dağ içi ovası

Etrafı dağlarla çevrili, az eğimli yerlerde karstik çanaklarda ya da tektonik çöküntülerde alüvyonların birikmesi sonucunda oluşur. Ya da bunlar karşılıklı iki yamaçta bulunan dağ eteği ovalarının zamanla ilerleyerek birleşmesi sonucu oluşular. Bolu, Erzincan, Muş ovaları, Malatya Ovaları gibi. 

Taban seviyesi ovası

Akarsuyun denize döküldüğü ve derine doğru aşındırmanın sona erdiği yere taban seviyesi denir. Akarsuyun hızı ve taşıma gücü taban seviyesine yaklaştığı zaman azalır ve taşıdığı malzemeleri biriktirmesi ile meydana gelen ovalara da taban seviyesi ovası denir. Bunların deltalardan farkı; Deltalar deniz içinde, bunlar ise kara üzerinde oluşmuş olmasıdır. 

Irmak adası

Akarsu yatağının eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde; Özellikle menderesler yapan ve taban seviyesine yaklaşan akarsuların taşıdığı malzemeleri yatağının ortasına biriktirmesi ile oluşan şekillerdir. Kızılırmak, Gediz, Büyük Menderes, Küçük Menderes, Sakarya, Meriç gibi yatak eğimi az olan akarsularda daha fazla görülür.