Türkiye'nin Toprak Coğrafyası

Toprağın oluşumunda ve toprağın belli özelliklerinin ortaya çıkmasında bazı faktörler etkili olmuştur.

İklimin Etkisi: İklim başta fiziksel ufalanma ve kimyasal çözünmeyi etkiler. Sıcaklığın ve nem oranının fazla olduğu alanlarda ise kimyasal çözünme, nem oranın az olduğu kurak ve yarı kurak alanlarda fiziksel ufalanma görülür. Bu oluşuma etki eden iklim elemanları ise, sıcaklık ve yağıştır. Bu iki önemli faktör fiziksel ve kimyasal çözünmeyi, bitki örtüsünün yetişmesini, bitki kalıntılarının ayrışarak humusa dönüşmesini ve topraktaki canlı hayatın aktivitesini etkiler. Yağışın fazla olduğu yerlerde aşırı yıkanma sonucu toprağın üst kısmındaki mineraller eriyerek sızan sularla birlikte alt kısımlara geçer. Ayrıca topraktaki humusta suyla böylece taşınır. Böylece de toprak besin yönünden fakirleşmiş olur. Yağışın az olduğu bölgelerde ise bu kez yıkanma yetersiz olduğu için topraktaki tuz ve kireç oranı fazladır.

Ana Kayanın Etkisi: Toprağın altında bulunan ve ayrışarak toprağı oluşturan kayaya ana kaya denir. Bu yüzden oluşan toprak ana kayaya benzer. Toprağın rengi, geçirimlilik derecesi, gibi özellikler ana kayanın özelliklerini taşır. Örneğin; ana kayanın kalker olduğu yerlerde kireçli topraklar, kil oranın fazla olduğu ana kaya etrafında geçirimsiz topraklar yer alır. Volkanik arazi üzerinde taşlı, kumlu topraklar meydana gelir. Ancak zamanla toprak oluşumunun ileri safhalarında organik maddelerin toprağa katılmasıyla, ana kayanın toprak üzerindeki etkisi gittikçe azalır. Örnek olarak; toprağın içindeki kireç zamanla topraktan uzaklaşarak, topraktaki kireç miktarı azalır ya da olmaz. Çözünen kayaçların özelliği toprak tipini etkiler. Kireç taşları üzerinde kırmızı renkli topraklar, killi tabakalar üzerinde işlenmesi zor sertleşmiş topraklar, volkanik kayaçlar üzerinde taşlı, kumlu esmer topraklar oluşur. Yer Şekillerinin Etkisi: Toprak oluşumu üzerine yer şekillerinin etkisi, eğim, yükselti, bakı faktörleriyle açıklanır. Eğim: Eğim çok fazla olduğu yamaçlarda toprağın oluşması ve zeminde tutunması oldukça zordur. Toprak içinde suyun hareketi, eğimi yönünde olur. Eğimli yamaçlar, eğer bitki örtüsünden de yoksun ise üsteki toprak tabakası kolayca aşağılara ineceğinden çıplak kayalık alanlar oluşacaktır. Eğimin fazla olduğu alanlarda toprak tabakası daha ince olacaktır. Yükselti: Yükselti arttıkça sıcaklık da azalmaktadır. Belirli bir seviyeye kadar yağış miktarı da artar. Ancak çok yükseklerde yağışta da azalma olur. Sıcaklığın ve yağışın yükseltiye bağlı olarak gösterdiği bu farklılık, bitki örtüsü ve toprak oluşumunu da farklı şekilde etkilemekte yükselti basamaklarına bağlı olarak dağ yamaçlarında farklı toprak kuşakları oluşur.

Bakı: Güneşe dönük yamaçlarda sıcaklık yağış gibi iklim elemanları güneş görmeyen yamaçlara göre farklılık gösterir. Buda toprak oluşum şartlarını değiştirir. KYK’de güney yamaçlar çok ısınır ve buharlaşma fazladır. Bu yamaçlarda toprakta buharlaşmadan dolayı tuz ve kireç oranı daha fazladır. Bu yamaçlarda toprakta buharlaşmadan dolayı tuz ve kireç oranı daha yüksektir. Bitki Örtüsünün Etkisi Önce toprak oluşur, sonra toprak üzerindeki bitki gelişir. Bitki örtüsünün fazlalığı topraktaki organik çözünmeyi hızlandırır. Toprak düzeyine düşen dal, yaprak ve meyvelerden oluşan bitki kalıntıları, iklim koşullarına bağlı olarak birkaç yıl içerisinde mikroorganizmalar tarafından parçalanarak humusa dönüşmektedir. Humus toprağın rengini koyulaştırır ve daha verimli olmasını sağlar. Bitkiler kökleri ile toprağın derinliklerine iner ve kalın bir toprak örtüsünü erozyona karşı korur. Yine bitkilerin gelişen kökleri ana materyali parçalayarak toprağın derinleşmesine ve toprak profilinin gelişmesine katkıda bulunur.

Zaman Etkisi Kayaların fiziksel, kimyasal, organik ufalanması, toprağa canlıların karışması uzun zaman alır. Toprak oluşumunun süresi ana kayanın direncine ve iklim şartlarına bağlıdır. Örneğin kayaçların dirençli yağışın yeterli olmadığı, kışların çok sert geçtiği, bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde ayrışma süreci kesintiye uğradığından, toprak oluşumu için daha uzun zaman geçmesi gerekir.

Ülkemiz toprak çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Bu zenginlik bitki örtüsü ve iklim çeşitliliğinin sonucudur. Ülkemizde çöl, tropikal ve tundra toprakları dışındaki bütün klimatik topraklar da bulunur. Bugün Türkiye toprakları 1958’den beri Eski Amerikan Toprak Sınıflandırma Sistemine göre sınıflandırılmış “Toprak haritaları” ile tanınmaktadır. Türkiye’nin başlıca genetik toprak tipleri:

1. Zonal Topraklar: Drenajı iyi olan, düz ve az engebeli, kısmen yoğun vejetasyon örtüsü ile kaplı hafif eğimli alanlarda, hâlihazırda hüküm süren iklim ve bitki örtüsünün ortak etkileri altında gelişen topraklardır. Kırmızı Renkli Akdeniz (Terra-Rosa) Toprakları, Kahverengi Orman Toprakları, Podzolümsü Topraklar ve Podzol Toprakları, Sierozemler, Kahverengi Bozkır Toprakları, Kestane ve Kırmızımsı Kestane Renkli Topraklar, Kireçsiz Kahverengi Topraklar, Kırmızımsı Kahverengi Topraklar, Çernezyomlar.




2. İntrazonal Topraklar: Eğimli alanlarda ana materyalin özelliklerini, taşkın ve millenmeye uğrayan alanlarda ise drenaj ve birikme şartlarının etkisini yansıtır. Ana materyalin etkili olduğu topraklar Flişler üzerindeki kumlu topraklar (Kumtaşı, marn, killi kireçtaşı, miltaşı tabakalarının ardalanmalı olarak istiflendiği tortul kütleye fliş denir.)

Andosollar Killi-Kireçli Topraklar, Volkanik Arazilerdeki Kumlu Topraklar, Aglomeralar Üzerindeki Çakıllı Topraklar, Gnays, Kristalen, Şist ve Asit Derinlik Kayaları Üzerindeki Kumlu Topraklar, Ultra bazik Kayalar Üzerindeki Alkali Topraklar b. Kalsimorfik Topraklar, Vertisoller, Rendzinalar, c. Halomorfik Topraklar, Tuzlu Topraklar (Solonçaklar) Alkali Topraklar, Tuzlu Alkali (Çorak) Topraklar Hidromorfik Topraklar ve Gley Toprakları Psödogley (Yalancı Gley) Toprakları, Yüksek Dağ-Çayır Toprakları, Turba ve/veya Organik Topraklar,




3. Azonal Topraklar: Zonlaşmanın gerçekleşemediği devamlı veya periyodik olarak taşkın ve birikmeye uğrayan alüvyal ve kolüvyal alanlarda, sürekli olarak aşınmaya uğrayan eğimli yamaçlardaki topraklardır. Alüvyal Topraklar Kolüvyal Topraklar Volkanik Regosollar Litosollar (Taşlı Topraklar)